فتوح در اسلام

فتح تغلّبی، فتح قلوب
این مقاله از دو نگاه به موضوع فتوح، در دو شكل تغلبی و قلوب آن می پردازد. ابتدا با ورود اجمالی به پیشامد ردّه كه زمینه ساز فتوح راشدی است و بیان مشكل حضور سرداران فاتح از بنومخزوم در مدینه، به ماهیت اصناف چهارگانه امت اسلامی بعد از پیامبر خدا ـ صلّی الله علیه و اله و سلّم ـ به عنوان عامل برپادارنده جریان فتوح پرداخته، و به تعریف و نقش هر یك در ساز و كار امت اشاره می كند. پس از آن به دو عنصر مقوم در هر دو شیوه از فتوح، یعنی اعرابی و عربی از زوایه نقش آفرینی پرداخته و با این فرض كه حركت هجرت، مدنیت و تعرُّب كه مبیّن دو قطب از حضارت و بداوت است، درباره دستاورد های فتح تغلبی و فتح قلوب، سخن به میان می آورد.
برخورد احتیاط آمیز فقیهان حجاز و عراق با فتوح راشدون و تعاقب تاریخی آن و مخالفت صریح این فقیهان با گسترش اسلام در سرزمین های دار الحرب به سبك فتح اول در دو عصر اموی و عباسی، دامنه ای دیگر از موضوع بحث حاضر است.
چهره شناسی هرم فتح اول با هیئت قبایلی و ذهنیت اعرابی، و تعلیل و تسبیب آن از زبان فرماندهان، در وجه مقایسه با فتح دوم، این امر را روشن می كند كه فتح قلوب یا اقناعی، هم با فطرت ابلاغ دینی و كرامت انسانی سازگارتر است و هم امواج انسانی آن پایدار تر و دستاورد های تمدنی و معرفتی آن بارز تر است.

ضرورت شناخت تاریخ اسلام

پس از آن كه انقلاب فرهنگی صورت گرفت و در سطح دانشگاه ها عملی گردید و برنامه هایی با در نظر گرفتن نیازهای كشور و با رعایت نظام جمهوری اسلامی تدوین گشت، یكی از مواد درسی كه فرا گرفتن آن برای همه دانشجویان لازم دانسته شد، تاریخ اسلام بود. آن روزها، هم برنامه ریز و هم دانشجو با شور و شوق از چنین درسی استقبال كردند، امروز نیز همان گرمی را در می یابیم. لیكن گاهگاهی می پرسند: دانشجوی رشته شیمی یا فیزیك یا معدن شناسی چه لزومی دارد تاریخ اسلام را بداند. گاهی هم پرسش دیگری را مطرح می كنند كه مگر دانستن تاریخ هم نیازی به فرا گرفتن از معلم دارد؟
چنان كه گفته شد، پرسش نخست در اخیرا به میان آمده، اما پرسش دوم از روزی به میان آمد كه تاریخ، جزء برنامه درسی مدرسه های عالی كشور گردید.